بناهای تقویمی و نجومی
نجوم و معماری دو عنصر کهن و در هم آمیخته هستند. گرچه امروزه در معماری های مدرن کمتر می توانید اثری از عناصری طبیعی را مشاهده کنید اما در گذشته چنین نبود.
در بسیاری از بناهای باستانی همیشه معماران نیم نگاهی به نجوم و حرکت اجرام سماوی داشته اند. بناهای قدیمی علاوه بر کاربرد اصلی خود کاربرد تقویمی هم داشتند، به این معنی که به کمک موقعیت خورشید و سایه خورشید در بخش های مختلف بنا تاریخ تقویم را متوجه می شوند.
بد نیست ما هم نگاهی به برخی از بناهای نجومی و تقویمی در پهنه کشورمان ایران داشته باشیم.
در این مقاله کوتاه به مناسبت شب یلدا ۱۴۰۰ به سراغ برج میل رادکان در استان خراسان رضوی می رویم.
برج رادکان:
حافظ ابرو، تاریخ نگار و جغرافیدان مشهور دوره تیموری در کتاب خود آورده است:
«قریه رادک خواجه نصیر را آنجا برجی بوده است که دوازده دریچه داشته است، در هر برجی که ماه نو شدی از یکدریچه مینموده است» به استناد این متن، ردپای خواجه نصیر را در برج رادک یا رادکان می تواند دید. گرچه که در سالهای اخیر برخی از تاریخ نگاران علم، معتقد هستند قریه رادک متن حافظ ابرو اشاره به برج دیگری در روستای دیگری دارد اما در هر صورت در سال های اخیر کاربردهای نجومی بینظیری از برج رادکان چناران توسط مهندس منوچهر آرین استخراج شده است.
مشخصات برج رادکان:
برج رادکان در ۷۴ کیلومتری شمال مشهد و ۲۶ کیلومتری شمال غرب چناران، در جاده مشهد چناران واقع شده است.
ارتفاع پایه تا نوک برج ۳۵ متر است اما برج را می توان به سه بخش تقسیم کرد. بخش نخست که از سطح زمین تا ارتفاع ۳ متر، یک ۱۲ ضلعی منتظم، پس از آن یک استوانه با ۳۶ ترک نیم دایره و سپس گنبد برج تا ارتفاع ۳۵ متری قرار گرفته است.
برج رادکان احتمالا در حوالی سال ۶۰۰ قمری بنا شده است و تا مدت ها تصور می شد که مقبره یکی از حکام مغول باشد. اما به سراغ جنبه های نجومی برج برویم…
پایه برج یک ۱۲ ضلعی منتظم که برگرفته از ۱۲ ماه سال است و هر دیواره ۳۰ درجه را پوشش می دهد.
گفتیم که در بدنه برج هم ۳۶ نیم دایره قرار گرفته که عملا هر نیم داره ۱۰ درجه است.
این برج دارای دو در روبروی هم است و مهمترین نکته این برج هم دقیقا در همین دو در نهفته است!! البته که علاوه بر دو درگاه ورودی برج نکات نجومی و تقویمی دیگری نیز در این برج وجود دارد.
همانطور که در تصویر مشاهده می کنید در ابتدای مخروط برج یک دریچه کوچک دیگر نیز وجود دارد که نقش مهمی را در این برج ایفا می کند.
بناهای تقویمی زیادی در کشور وجود دارند که امکان تعییر آغاز فصل های سال وجود داشته باشد اما برج رادکان تنها برجی در کشور است که علاوه بر تعیین فصل ها (به خصوص شب یلدا) توانایی تعیین روز اول فروردین و سال کبیسه را نیز دارد!
یعنی هر ۴ سال یکبار زاویه تابش نور خورشید در زمان و موقعیت خاصی در برج به گونه ای قرار می گیرد که نشانگر سال کبیسه است!
ساختار برج:
بدنه این برج بسیار ساده و دارای آجر چینی معمولی و دارای تزئینات آجرکاری و گچ بری است. به منظور استحکام بخشی بیشتر حد فاصل بندهای آجرها با فشار انگشت دست به داخل فشرده شده‌است که قابل توجه می‌باشد. در فواصل معین سوراخ‌هایی به چشم می‌خورد که جای داربست بوده که در هنگام احداث بنا تعبیه شده‌است. ورودی هلالی شکل آن در ضلع جنوبی گنبد قرار دارد. زیباترین قسمت بنا در بخش فوقانی آن قرار دارد، که عبارت از دو ردیف قطار بندی و دو کتیبه کوفی و پهلوی است که در میان تزئینات آجرکاری و گچ بری که نام بانی و تاریخ ساخت بر آن نوشته شده‌است. طرح داخلی گنبد رادکان مدور و دارای نمایی ساده و اندود گچ و آهک است. در تمام بدنه بنا آجر و ملات گچ و آهک بکار رفته‌است.
محل طلوع خورشید در طول سال جابجا می شود!
به دلیل تغییر موقعیت خورشید روی دایره البروج در روزهای مختلف سال محل طلوع و غروب خورشید تغییر می کند. در روز اول فروردین خورشید دقیقا از شرق طلوع می کند و دقیقا در غرب غروب می کند.
به تدریج با گذشت روزها محل طلوع خورشید از شرق به سمت شمال حرکت می کند و در روز اول تیرماه (انقلاب تابستانی) خورشید از شمال شرقی طلوع می کند و در شمال غربی نیز غروب می کند. میزان انحراف خورشید از سمت شرق به سمت شمال در عرض های جغرافیایی مختلف، متفاوت است.
به همین ترتیب در ادامه محل طلوع خورشید به سمت شرق برمی گردد و در اول پاییز خورشید مجددا از شرق طلوع می کند و در غرب غروب می کند. از این پس با ورود به نیمه دوم سال محل طلوع خورشید از شرق به سمت جنوب شرق حرکت می کند تا در روز اول دی ماه (انقلاب زمستانی) خورشید از جنوب شرقی طلوع می کند و در جنوب غربی نیز غروب می کند و سپس مجدد به سمت شرق برمی گردد و این حرکت از ابتدای فروردین دوباره تکرار می شود.
در بسیاری از بناهای تقویمی از این خصوصیت حرکت خورشید استفاده می شود. در صورتی که دیوار ها یا درهای یک بنا در جهت محل طلوع یا غروب خورشید قرار گرفته باشد ناظران می توان در زمان های مشخصی از سال به کمک مشاهده محل طلوع یا غروب خورشید ابتدای فصل های سال را تعیین کنند.
برج رادکان، چارتاقی ها، تالار صدستون تخت جمشید، کاخ ساسانی و … همگی از همین خاصیت خورشید استفاده می کنند.
شب یلدا در برج رادکان
درگاه های برج رادکان نیز دقیقا بر اساس تغییر محل طلوع و غروب خورشید ساخته شده است. درهای برج یکی به سمت جنوب شرقی و دیگر به سمت شمال غربی است. و خورشید دقیقا در روز ابتدای زمستان از گوشه در طلوع می کند و اگر شما در سمت دیگر برج ایستاده باشید دقیقا محل طلوع خورشید را می توانید مشاهده کنید.
اما جذابیت برج از دقایقی پس از طلوع آغاز می شود!
با گذشت زمان و ارتفاع گرفتن خورشید ناظرانی که در سمت دیگر برج ایستاده اند مشاهده می کنند که خورشید قطر در را طی می کند و نزدیک به یک ساعت پس از طلوع خورشید دقیقا از گوشه دیگر در خارج می شود.
هر ساله در شب یلدا بسیاری از علاقمندان و منجمان مشهدی در پای برج حضور پیدا می کنند تا طلوع خورشید را از درگاه برج نظاره گر باشند و ساعتی در سرمای خشک چناران به قرن ها پیش سفر کنند و لحظاتی در دوران خواجه نصیر غرق شوند.
اما این تمام قابلیت های برج رادکان نیست!
دریچه ای که در بالای برج و در ابتدای مخروط بالایی برج قرار گرفته است یک کاربرد بسیار مهم و بینظیر دارد.
این دریچه در ابتدای سال در روز اول فروردین نور خورشید را به درون برج هدایت می کند و در ساعاتی پیش از ظهر مسیر حرکت خورشید یه گونه ای حرکت می کند که قادر به تعیین کبیسه بودن یا نبودن سال را دارد.
برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص برج رادکان توصیه میکنم حتما کتاب نگاهی به برج ها از مهندس منوچهر آرین را مطالعه نمایید تا بیشتر از شگفتی ها وجذابیت های علمی این بنای تقویمی مطلع شوید.
